Đất đai, địa hình tỉnh Hà Nam

Hà Nam là một tỉnh đồng bằng giáp núi nên địa hình có sự tương phản giữa địa hình đồng bằng và địa hình đồi núi. Mật độ và độ sâu chia cắt địa hình so với các vùng núi khác trong cả nước hầu như không đáng kể. Hướng địa hình đơn giản, duy nhất chỉ có hướng tây bắc-đông nam, phù hợp với hướng phổ biến nhất của núi, sông Việt Nam. Hướng dốc của địa hình cũng là hướng tây bắc-đông nam theo thung lũng lũng sông Hồng, sông Đáy và dãy núi đá vôi Hòa Bình-Ninh Bình, phản ánh tính chất đơn giản của cấu trúc địa chất.

Phía tây của tỉnh (chiếm khoảng 10-15% diện tích lãnh thổ tỉnh Hà Nam) là vùng đồi núi bán sơn địa với các dãy núi đá vôi, núi đất và đồi rừng, nhiều nơi có địa hình dốc. Vùng núi đá vôi ở đây là một bộ phận của dãy núi đá vôi Hòa Bình-Ninh Bình, có mật độ chia cắt lớn tạo nên nhiều hang động có thạch nhũ hình dáng kỳ thú. Xuôi về phía đông là những giải đồi đất thấp, xen lẫn núi đá và những thung lũng ruộng. Phần lớn đất đai trong vùng đồi núi bán sơn địa là đất nâu vàng trên phù sa cổ, đất đỏ vàng trên phiến đá sét, đất nâu đỏ trên đá bazơ và đất đỏ nâu trên đá vôi, thích hợp với các loại cây lâm nghiệp, cây ăn quả và cây công nghiệp. Với những hang động và các di tích lịch sử-văn hóa, vùng này còn có tiềm năng lớn để phát triển các khu du lịch.

Phía đông là vùng đồng bằng do phù sa bồi tụ từ các dòng sông lớn (chiếm khoảng 85-90% lãnh thổ tỉnh Hà Nam), đất đai màu mỡ, thích hợp cho canh tác lúa nước, rau màu và các loại cây công nghiệp ngắn ngày như mía, dâu, đỗ tương, lạc và một số loại cây ăn quả. Phần lớn đất đai ở vùng này bị chia cắt bởi hệ thống sông ngòi khá dày đặc. Vì vậy ở đây có diện tích mặt nước ao, hồ, đầm, phá, ruộng trũng và sông ngòi khá lớn thuận lợi cho việc nuôi trồng, đánh bắt thủy sản và chăn nuôi gia cầm dưới nước

Khí hâu, thủy văn tỉnh Hà Nam

a. Khí hậu

Hà Nam có điều kiện thời tiết, khí hậu mang đặc trưng của khí hậu nhiệt đới gió mùa, nóng và ẩm ướt. 
Nhiệt độ trung bình hàng năm vào khoảng 23-24oC, số giờ nắng trung bình khoảng 1300-1500giờ/năm. Trong năm thường có 8-9 tháng có nhiệt độ trung bình trên 20oC (trong đó có 5 tháng có nhiệt độ trung bình trên 25oC) và chỉ có 3 tháng nhiệt độ trung bình dưói 20oC, nhưng không có tháng nào nhiệt độ dưới 16oC.
Hai mùa chính trong năm (mùa hạ, mùa đông) với các hướng gió thịnh hành: về mùa hạ gió nam, tây nam và đông nam; mùa đông gió bắc, đông và đông bắc.
Lượng mưa trung bình khoảng 1900mm, năm có lượng mưa cao nhất tới 3176mm (năm 1994), năm có lượng mưa thấp nhất cũng là 1265,3mm (năm 1998).
Độ ẩm trung bình hàng năm là 85%, không có tháng nào có độ ẩm trung bình dưới 77%. Tháng có độ ẩm trung bình cao nhất trong năm là tháng 3 (95,5%), tháng có độ ẩm trung bình thấp nhất trong năm là tháng 11 (82,5%).

Khí hậu có sự phân hóa theo chế độ nhiệt với hai mùa tương phản nhau là mùa hạ và mùa đông cùng với hai thời kỳ chuyển tiếp tương đối là mùa xuân và mùa thu. Mùa hạ thường kéo dài từ tháng 5 đến tháng 9, mùa đông thường kéo dài từ giữa tháng 11 đến giữa tháng 3; mùa xuân thường kéo dài từ giữa tháng 3 đến hết tháng 4 và mùa thu thường kéo dài từ tháng 10 đến giữa tháng 11.

b. Thủy văn

Hà Nam có lượng mưa trung bình cho khối lượng tài nguyên nước rơi khoảng 1,602 tỷ m3. Dòng chảy mặt từ sông Hồng, sông Đáy, sông Nhuệ hàng năm đưa vào lãnh thổ khoảng 14,050 tỷ m3 nước. Dòng chảy ngầm chuyển qua lãnh thổ cũng giúp cho Hà Nam luôn luôn được bổ sung nước ngầm từ các vùng khác. Nước ngầm ở Hà Nam tồn tại trong nhiều tầng và chất lượng tốt, đủ đáp ứng cho nhu cầu phát triển kinh tế-xã hội.

Chảy qua lãnh thổ Hà Nam là các sông lớn như sông Hồng, sông Đáy, sông Châu và các sông do con người đào đắp như sông Nhuệ, sông Sắt,  Nông Giang, v.v.

Sông Hồng là ranh giới phía đông của tỉnh với các tỉnh Hưng Yên và Thái Bình. Trên lãnh thổ tỉnh, sông có chiều dài 38,6 km. Sông Hồng có vai trò tưới tiêu quan trọng và tạo nên những bãi bồi màu mỡ với diện tích gần 10.000 ha.

Sông Đáy là một nhánh của sông Hồng bắt nguồn từ Phú Thọ chảy vào lãnh thổ Hà Nam. Sông Đáy còn là ranh giới giữa Hà Nam và Ninh Bình. Trên lãnh thổ Hà Nam sông Đáy có chiều dài 47,6 km.

Sông Nhuệ là sông đào dẫn nước sông Hồng từ Thụy Phương, Từ Liêm, Hà Nội và đi vào Hà Nam với chiều dài 14,5 km, sau đó đổ vào sông Đáy ở Phủ Lý.

Sông Châu khởi nguồn trong lãnh thổ Hà Nam. Tại Tiên Phong (Duy Tiên) sông chia thành hai nhánh, một nhánh làm ranh giới giữa huyện Lý Nhân và Bình Lục và một nhánh làm ranh giới giữa huyện Duy Tiên và Bình Lục. Sông Sắt là chi lưu của sông Châu Giang trên lãnh thổ huyện Bình Lục. 

Điều kiện khí hậu, thủy văn trên đây rất thuận lợi cho phát triển một nền nông nghiệp sinh thái đa dạng, với nhiều loại động thực vật nhiệt đới, á nhiệt đới và ôn đới. Mùa hạ có nắng và mưa nhiều, nhiệt độ và độ ẩm cao, thích hợp với các loại vật nuôi cây trồng nhiệt đới, các loại cây vụ đông có giá trị hàng hóa cao và xuất khẩu như cà chua, dưa chuột,…. Điều kiện thời tiết khí hậu cũng thuận lợi cho phát triển các ngành công nghiệp, thương mại, du lịch, dịch vụ cũng như cho các hoạt động văn hóa xã hội và đời sống sinh hoạt của dân cư. Vào mùa xuân và mùa hạ có nhiều ngày thời tiết mát mẻ, cây cối cảnh vật tốt tươi rất thích hợp cho các hoạt động lễ hội du lịch.

Tài nguyên, khoáng sản

Tài nguyên khoáng sản chủ yếu ở Hà Nam là đá vôi, làm nguyên liệu cho sản xuất xi măng, vôi, sản xuất bột nhẹ, làm vật liệu xây dựng, các loại đá quý có vân màu phục vụ xây dựng, trang trí nội thất và làm đồ mỹ nghệ, các mỏ sét làm gạch ngói, gốm sứ, xi măng và một số mỏ than bùn, mỏ đôlômit. Phần lớn các tài nguyên khoáng sản này phân bố ở các huyện phía tây của tỉnh, gần đường giao thông, thuận lợi cho việc khai thác, chế biến và vận chuyển.

1. Đá vôi

Tổng trữ lượng đá vôi ở Hà Nam khoảng 7,4 tỷ m3, trong đó đá vôi ciment chiếm khoảng 4,1 tỷ m3 với hàm lượng CaO khoảng 52,4-55%, hàm lượng MgO 0,41-2,4%, cá biệt có mỏ có hàm lượng MgO đạt tới 21%. Đá đôlômit có trữ lượng trên 3,3 tỷ m3 với hàm lượng CaO 28-29%, hàm lượng MgO 16-22%. Đá vôi phân bố tập trung chủ yếu ở các huyện Thanh Liêm, Kim Bảng với trữ lượng của 8 khu mỏ chính lên tới 537,044 triệu tấn, nếu tính cả tiềm năng dự báo thì tổng trữ lượng là 52.044,629 triệu tấn; trong đó:

 -  Đá vôi có thể sử dụng cho công nghiệp sản xuất xi măng là 685,432 triệu tấn; 

 -  Đá vôi cho công nghiệp hóa chất là 320,636 triệu tấn; 

 -  Đá vôi và đôlômit có thể sử dụng làm vật liệu xây dựng là 1.074,703 triệu tấn.

Các mỏ đá vôi lớn như Bút Sơn có trữ lượng tới 61.373 ngàn tấn, Kiện Khê 2.222 ngàn tấn. Đá có màu xám trắng, chất lượng tốt và ổn định, đủ tiêu chuẩn nguyên liệu cho sản xuất xi măng mác cao. Hiện nay đã có một số cơ sở sản xuất xi măng đang tiến hành khai thác và sản xuất như nhà máy xi măng Bút Sơn, xi măng Kiện Khê, các mỏ đá như Thanh Tân, Khả Phong, Tân Sơn… cùng hàng trăm xí nghiệp, cơ sở chế biến, khai thác đá của nhiều thành phần kinh tế. Xi măng Bút Sơn, Kiện Khê và đá xây dựng của Hà Nam đã có mặt trên nhiều công trình xây dựng trọng điểm quốc gia và của các địa phương trên cả nước.

Các mỏ đá vôi và đôlômit chính ở Hà Nam là các mỏ đá vôi ximăng Bút Phong, Hồng Sơn (Kim Bảng), Đồng Ao, Thanh Tân (Thanh Liêm), các mỏ đá vôi hóa chất Kiện Khê, Thanh Nghị (Thanh Liêm), Thanh Sơn (Kim Bảng) mỏ đá vôi xây dựng Thanh Nghị (Thanh Liêm), mỏ đôlômit Bút Sơn (Kim Bảng).

2. Đá quý

Các loại đá quý ở Hà Nam gồm có đá vân hồng, tím nhạt ở Thanh Liêm, Kim Bảng, thường có các vỉa dài 30-40m, cao 60m, có vỉa dài tới gần 200m. Đá vân mây, da báo có nhiều ở huyện Thanh Liêm. Đá trắng tập trung ở khu vực Thung Mơ, Quèn Cả thuộc huyện Kim Bảng. Ngoài ra, còn có loại đá đẹp khác như đá đen, tập trung ở khu vực Bút Sơn. Phần lớn các mỏ đá quý có trữ lượng lớn, nằm ở các vị trí thuận lợi cho khai thác chế biến để làm các sản phẩm mỹ nghệ đẹp, có giá trị cao dùng trong trang trí xây dựng và xuất khẩu.

3. Đất sét

Tổng trữ lượng đất sét ở Hà Nam lên tới gần 400 triệu tấn, trong đó:

  - Đất sét làm nguyên liệu sản xuất xi măng khoảng 331 triệu tấn với hàm lượng Al2O3 từ 7,4 đến 18,6%, SiO2 từ 54-82%, Fe2O3 từ 3-10,4%, CaO từ 1,1-3,69%, MgO từ 0,33-1,89%. 

  -  Đất sét làm gạch ngói khoảng 62 triệu tấn với hàm lượng Al2O3 từ 6,4 đến 19,47%, SiO2 từ 53,7-61,6%, Fe2O3 từ 5,1-7,5%, CaO từ 0,25-1,3%.

Các mỏ sét ở Hà Nam tập trung chủ yếu ở 3 huyện Kim Bảng, Thanh Liêm và Duy Tiên và phân bố dọc theo phía tây quốc lộ 1A, cùng với một số mỏ sét ở phía đông quốc lộ 1A có quy mô nhỏ hơn. Sét ở Hà Nam thường có màu trắng phớt vàng, xám nâu, nâu gụ, màu sặc sỡ, dẻo và mịn. Mỏ sét ở Ba Sao có trữ lượng khoảng 5 triệu m3, mỏ sét ở Khả Phong có trữ lượng khoảng 2,3 triệu m3, với chiều dày tới 20-30m. Các mỏ sét đều nằm ở những vị trí thuận lợi cho khai thác và chế biến.

Các mỏ đất sét chính ở Hà Nam là các mỏ sét xi măng Thanh Tân (Thanh Liêm), Khả Phong (Kim Bảng), Đồng Ao (Thanh Liêm), các mỏ sét gạch ngói Ba Sao, Thụy Lôi (Kim Bảng), Yên Kinh (Xuân Khê, Lý Nhân), mỏ sét gốm Đồng Văn (Duy Tiên), sét gạch Duy Hải (Duy Tiên).

4. Khoáng sản nhiên liệu

Khoáng sản nhiên liệu có các mỏ than bùn với trữ lượng trên 11 triệu m3 ở Ba Sao và hồ Liên Sơn. Thung lũng than bùn Ba Sao dài 2 km, rộng 1-2 km, chỗ dày nhất tới 1,5m. Mỏ than bùn hồ Liên Sơn tập trung chủ yếu ở phần phía nam hồ. Khu vực tập trung lớn nhất có chiều dài 800-900m, rộng 200-300m.  Lớp than bùn màu nâu hay xám nâu đen dày gần 2m. Mỏ than bùn Liên Sơn có trữ lượng tới 7,296 triệu tấn. Than bùn Hà Nam có chất lượng rất tốt, có thể làm chất đốt hoặc phân bón vi sinh.

5. Cát xây dựng

Hà Nam có nguồn cát đen rất dồi dào tại các bãi ven sông Hồng (dài 10 km), bãi sông Đáy, sông Châu, sông Nhuệ, hàng năm cung cấp cho các tỉnh ngoài hàng triệu m3.

Dân số tỉnh Hà Nam

Theo thống kê mới nhất, dân số của Hà Nam là 811.126 người, với mật độ dân số là 941 người/km2, tỷ lệ tăng tự nhiên là 1,14%/năm. Trong đó dân số nông thôn là 742.660 người, dân số sinh sống ở khu vực đô thị là 68.466 người (chỉ chiếm 8,5%).

Số người trong độ tuổi lao động toàn tỉnh năm 2003 là 479.949 người (trong đó 240.735 nữ), chiếm 58,5% dân số. Số lao động tham gia thường xuyên trong nền kinh tế quốc dân là gần 407,7 nghìn người, chiếm gần 85% nguồn lao động toàn tỉnh.

Phần đông lao động có trình độ văn hóa, có khả năng tiếp nhận và áp dụng tiến bộ khoa học kỹ thuật, công nghệ. Lực lượng lao động khoa học-kỹ thuật dồi dào với khoảng 11.900 người có trình độ từ cao đẳng, đại học và trên đại học (chiếm 3% lực lượng lao động) gồm có: trên cử nhân 34 người, cử nhân 4.250 người, cao đẳng 7.240 người. Số lao động có trình độ trung cấp khoảng 13.000 người và sơ cấp, công nhân kỹ thuật là 10.400 người.

Số lao động đã được đào tạo nghề là 99,7 nghìn người, trong đó số người đã có chứng chỉ đào tạo nghề là 41,5 nghìn người (chiếm hơn 10% lao động). Hơn 81,4% lao động đang làm việc trong các ngành kinh tế của tỉnh là lao động trong lĩnh vực nông lâm nghiệp và thủy sản. Số lao động trong độ tuổi có khả năng lao động nhưng chưa có việc làm hiện còn trên 11,5 nghìn người, chiếm gần 3% lực lượng lao động trong độ tuổi có khả năng lao động. Hàng năm dân số Hà Nam tăng thêm khoảng 8-9 nghìn người, tạo thêm nguồn lao động dồi dào, bổ sung cho nền kinh tế quốc dân. 

Về trình độ dân trí, Hà Nam đã được công nhận là tỉnh phổ cập giáo dục trung học cơ sở, bình quân số năm học của một lao động là 8,1 năm/người (hệ 12 năm).

Trình độ kinh tế, dân trí và trình độ văn hóa xã hội của dân cư phát triển khá cao, thu nhập và đời sống của đa số dân cư đã được cải thiện và nâng cao đáng kể. Đặc điểm nổi trội của cư dân và nguồn lực con người Hà Nam là truyền thống lao động cần cù, vượt lên mọi khó khăn để phát triển sản xuất, là truyền thống hiếu học, ham hiểu biết và giàu sức sáng tạo trong phát triển kinh tế, mở mang văn hóa xã hội.  Đây là một nguồn lực đặc biệt quan trọng đối với phát triển kinh tế xã hội của tỉnh.

Tài nguyên đất

Theo số liệu thống kê đất năm 2000, tỉnh Hà Nam có tổng diện tích đất tự nhiên là 849,5 km2. Các loại đất có diện tích tương đối lớn là đất phù sa, đất bãi bồi ven sông, đất nâu vàng trên phù sa cổ, đất đỏ vàng trên đá phiến sét... phân bố trên các vùng khác nhau.

1. Đất nông nghiệp

Quỹ đất đang sử dụng vào phát triển nông nghiệp là 47.321 ha, chiếm tỷ trọng 55,7% tổng diện tích tự nhiên. Trong đất nông nghiệp, diện tích đất trồng lúa và trồng màu có gần 40.200 ha, chiếm 85% đất nông nghiệp. Ngoài ra, còn có đất trồng cây lâu năm và đất vườn hơn 3.257 ha, đất trồng cỏ dùng cho chăn nuôi khoảng 1.500 ha. Diện tích ao đầm và mặt nước nuôi trồng thủy sản là 4.507,7 ha, chiếm 5,3% diện tích tự nhiên và gần bằng 10% đất nông nghiệp. Sự đa dạng các loại đất cho phép tỉnh Hà Nam phát triển một nền nông nghiệp toàn diện với nhiều loại cây trồng khác nhau.

2. Đất lâm nghiệp

Toàn tỉnh hiện có trên 9.437 ha đất lâm nghiệp (chiếm 11,1% tổng diện tích tự nhiên), trong đó có hơn 7.753 ha rừng tự nhiên và 1.684 ha rừng trồng.

3. Đất chuyên dùng

Diện tích đất chuyên dùng là 11.615 ha, chiếm 13,6 %. Thời gian qua, đất chuyên dùng tăng lên khoảng 100 ha/năm. Nguyên nhân chủ yếu là do nhu cầu phát triển các ngành kinh tế như xây dựng cơ sở hạ tầng giao thông, thuỷ lợi, khai khoáng, sản xuất vật liệu xây dựng, hình thành các khu công nghiệp, khu du lịch, các công trình văn hóa, xã hội.

4. Đất nhà ở

Diện tích đất ở của dân cư có khoảng 4.282 ha. Nhìn chung đất ở chiếm tỷ trọng nhỏ trong cơ cấu sử dụng đất toàn tỉnh (khoảng 5%).

5. Đất chưa sử dụng

Đến năm 2000, tỉnh Hà Nam còn hơn 7.790 ha đất chưa sử dụng (chiếm 9% tổng diện tích tự nhiên), trong đó có hơn 1.300 ha đất có khả năng lâm nghiệp và 225 ha có thể sử dụng vào mục đích nông nghiệp